De handel in cultuurgoederen is voor veel landen een belangrijke culturele, economische, sociale en politieke aangelegenheid. Het gaat hier om cultuurgoederen die niet wettelijk zijn beschermd. Een groot deel van kunstvoorwerpen en antiquiteiten hoort dan ook niet tot het beschermde erfgoed en de handel hierin is geoorloofd.
Hoewel veel handel legaal is en kunst en cultuurvoorwerpen in het vrije verkeer mogen zijn, is er helaas ook een illegale kant. Een groot aantal landen, vooral in Latijns Amerika, Azië en Afrika, lijdt onder het verlies van hun culturele erfgoed door diefstal, illegale opgravingen, plundering of onrechtmatige uitvoer. Dit is vooral op het gebied van archeologie, religieuze voorwerpen, archiefstukken of manuscripten en volkenkundige voorwerpen. Maar ook kan het gaan om voorwerpen die een besmette achtergrond hebben, zoals door onvrijwillig bezitsverlies tijdens de Tweede Wereldoorlog. Daarnaast kunnen voorwerpen zijn gestolen of uitgevoerd uit een land zonder toestemming van de autoriteiten. Handel in deze voorwerpen is dan ook niet toegestaan.
Welke taken en bevoegdheden heeft de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed
Indien onrechtmatig uitgevoerde cultuurgoederen Nederland worden binnen gebracht of in Nederland worden aangetroffen, kan de Inspectie Overheidsinformatie en Erfgoed deze namens de minister van OCW in bewaring nemen voor een bepaalde periode. In deze periode kan dan nader onderzoek worden gedaan. Dit onderzoek betreft onder andere de omstandigheden van de onrechtmatige uitvoer uit het land van herkomst en invoer in Nederland. De verdragsstaat kan dan zo nodig een vordering tot teruggave instellen bij een bevoegde rechtbank in Nederland.
Indien de Inspectie vermoedt dat een cultuurgoed illegaal is ingevoerd, dan volgt zij een procedure om erachter te komen of dat echt zo is. Ook beschrijft die procedure hoe het cultuurgoed weer terug kan keren naar het land van herkomst.
De Inspectie schakelt regelmatig externe deskundigen in. Bijvoorbeeld om voorwerpen te beoordelen op herkomst of ouderdom of om te bepalen of een voorwerp tot het wettelijk beschermde erfgoed van een land kan behoren. In deze toelichting wordt het kader gegeven voor het handelen en de inschakeling van experts.
De wettelijke basis voor het optreden van de Inspectie ligt in de Erfgoedwet 2016, waarin de Europese en internationale regelgeving is opgenomen. Ook handelt de Inspectie op grond van de Sanctieregelingen voor het beschermde erfgoed van Irak en Syrië.
Waarom is het belangrijk om erfgoed te beschermen
Verlies van wettelijk beschermd erfgoed kan een sterke impact hebben op de geschiedenis van een land en het culturele bewustzijn van zijn inwoners. Veel (wetenschappelijke) informatie kan verloren gaan, zoals wanneer archeologische voorwerpen niet volgens de juiste regels worden opgegraven, of omdat archeologische sites worden geplunderd. Voorwerpen raken dan los van hun context en informatie over bijvoorbeeld de geschiedenis van een land en zijn bewoners kan verdwijnen.
Om die reden hebben veel landen wettelijke en praktische maatregelen genomen om verlies tegen te gaan.
Landen die in een conflict- of oorlogssituatie zijn (geweest), of een natuurlijke ramp hebben meegemaakt, zijn kwetsbaar voor verlies van hun nationale erfgoed. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn wereldwijd meer dan 250 conflicten geregistreerd. Maar ook landen die een slechte economische situatie kennen, of waar veel toerisme is en een rijkdom aan cultureel erfgoed, kunnen lijden onder verlies van hun erfgoed. Daarom is het van belang dat landen en nationale autoriteiten samenwerken om dit verlies tegen te gaan.
Verwerving en nodige zorgvuldigheid
De handel in kunst en cultuur is een breed begrip. Dit gebeurt niet alleen via de (erkende) kunsthandelaren en veilinghuizen. Ook via internet en sociale media of via particuliere verzamelaars kunnen cultuurgoederen worden verkocht en aangekocht. Cultuurgoederen kunnen ook worden verworven via bijvoorbeeld schenkingen en legaten. In alle gevallen is het van belang om, naast de plicht die een verkopende of afstotende partij heeft, ook verantwoordelijkheid te nemen bij de aankoop met controle op een juiste en legale herkomst van een cultuurgoed. Op deze wijze kan worden voorkomen dat (ongewild) wordt bijgedragen aan de illegale handel in cultuurgoederen of aan verlies van wettelijk beschermd erfgoed in een land.
In Nederlandse en internationale regelgeving is vastgelegd wat onder ‘nodige zorgvuldigheid’ wordt verstaan. In het algemeen betekent dit dat goed moet worden gekeken naar alle omstandigheden rond aankoop of verwerving van een voorwerp. Het gaat dan bijvoorbeeld om de documentatie over de herkomst van een voorwerp, de nodige vergunningen van een land om een voorwerp uit te mogen voeren. Maar ook gaat het om de aard van de partijen, de betaalde prijs, en of toegankelijke registers zijn geraadpleegd over gestolen cultuurgoederen. Daarbij kan ook worden gedacht aan relevante informatie, zoals die van de International Council of Museums (ICOM) die Rode Lijsten over kwetsbare cultuurgoederen heeft opgesteld, of registers als een database voor gestolen voorwerpen.
Deze zorgvuldigheidsafweging is van belang indien moet worden aangetoond dat men te goeder trouw heeft gehandeld. Ook is het van belang om in aanmerking te kunnen komen voor een billijke vergoeding bij teruggave van een cultuurvoorwerp wanneer dit bijvoorbeeld onrechtmatig een land van herkomst heeft verlaten. In deze gevallen moet dan worden aangetoond dat men al het mogelijke heeft gedaan wat redelijkerwijs kan worden verwacht om een eventuele onrechtmatige herkomst te achterhalen bij de aan- of verkoop van een goed.
Herkomst
| Het begrip Herkomst kent geen officiële definitie, maar in het algemeen wordt hieronder verstaan: de geschiedenis van een voorwerp en van vroegere eigenaren, waardoor de authenticiteit en juridische status van een voorwerp mede kan worden bepaald. |
Om de herkomst van een voorwerp na te gaan, is het dus van belang om zoveel mogelijk informatie over de geschiedenis van een voorwerp te achterhalen. Dit kan door te vragen naar relevante documenten, zoals aankoopbewijzen, restauratierapporten, verzekeringspapieren of uitvoervergunningen. Ook kunnen verschillende websites worden geraadpleegd om meer over een bepaald voorwerp te weten te komen. Daarnaast is het van belang om te controleren of het om originele of authentieke voorwerpen en documenten gaat. De geschiedenis van een voorwerp kan ook worden vervalst, daarom is het van belang om documentatie op te vragen of eigen onderzoek te verrichten. Zie hiervoor het onderwerp Invoer.
Ethische codes
Naast het wettelijk kader bestaat ook zogenaamde ‘soft law’, in de vorm van ethische codes of gedragscodes voor erfgoedinstellingen en de kunsthandel. In deze codes wordt onder meer gepleit voor integer handelen bij aan- en verkoop van cultuurgoederen en voor onderzoek naar de herkomst van cultuurgoederen. Ook UNESCO heeft als leidraad een ethische code voor handelaren uitgebracht.
Vragen?
Indien u nog vragen heeft over bovenstaande, of als u bijvoorbeeld twijfelt of u in bezit bent van een voorwerp met een mogelijke illegale herkomst, of u wilt iets aankopen waarover u twijfels heeft, raadpleeg dan ook onze pagina over Invoer en de Vuistregels. Of neem contact op met de Inspectie via onze contactpagina.
Nadere informatie
Het Internationale Rode Kruis is een van de organisaties die zich bezig houden met conflictgebieden en oorlogsrecht. Hier kan meer informatie worden verkregen over oorlogsrecht en conflictgebieden.
In de strijd tegen illegale handel werken veel landen samen en hebben verschillende internationale organisaties instrumenten ontwikkeld om illegale handel tegen te gaan en informatie beschikbaar te stellen.
Zo is door de International Council of Museums (ICOM) een database ontwikkeld met zogenaamde Rode Lijsten voor categorieën voorwerpen die kwetsbaar zijn voor diefstal en onrechtmatige uitvoer. Er zijn op dit moment 17 Rode Lijsten voor 12 landen in vier werelddelen. Ze zijn een hulpmiddel voor (extra) controle bij mogelijke aankoop van voorwerpen.
Ook UNESCO heeft informatie beschikbaar om illegale handel in cultuurgoederen te bestrijden. Daarnaast heeft UNESCO heeft een Handboek opgesteld over de Bestrijding van de illegale handel in cultuurgoederen (Fighting the Illicit Trafficking of Cultural Property). Dit handboek is bestemd voor mensen die professioneel of uit interesse te maken hebben met cultuurgoederen. In het handboek is onder andere informatie opgenomen over de meest relevante cultuurwetgeving op het gebied van in- en uitvoer van cultuurgoederen, maar ook worden praktische maatregelen genoemd om illegale handel te helpen voorkomen.
Verschillende organisaties, zoals Interpol, ILAB en de Carabinieri houden databases bij waarin gestolen voorwerpen zijn geregistreerd. Deze zijn ook voor particulieren raadpleegbaar.
